Paranoja krytyczna jako surrealistyczny wariant myślenia artystycznego

Abstrakt

O ile w latach 20. surrealizm zdominowany był przez pojęcie automatyzmu psychicznego i histerii, o tyle w latach 30. najważniejszym impulsem dla eksperymentów surrealistycznych było pojęcie paranoi krytycznej. Wprowadzone przez Salvadora Dali w tekście L’Âne pourri („Le Surréalisme au service de la Révolution”, 1930 nr 1) miało demaskować normatywne rozumienie percepcji nieadekwatne wobec doświadczenia. Podstawowym narzędziem używa­nym przez Dalego był wieloznaczny optycznie obraz poddający się różnym odczytaniom. André Breton pisał o paranoi krytycznej w L’Amour fou (1937) odwołując się do tekstu Freuda na temat Leonarda da Vinci. W Anthologie de l’humour noir definiował ją jako „détournement funkcji logicznej w jej zwykłych sposobach działania”. Pojęcie paranoi krytycznej pozwala zaakcentować kluczo­wą rolę takich stanów percepcji i pojęć opisujących poznanie jak nierozstrzygalność i polisemia. W znacznym stopniu wyznaczają one granice między tym, co jest artykulacją językową i wizu­alną. Paranoja wydaje się pojęciem bardzo dalekim od dwudziestowiecznego modelu myśle­nia naukowego, ale wystarczy odwołać się do Traktatu logiczno-filozoficznego Wittgensteina, by zauważyć, że proponowane przez niego „rozbłyśnięcie aspektu” nie jest dalekie od surrealistycz­nego ujęcia paranoi.